τα φύλα στη λογοτεχνία- η παρουσίαση της γυναίκας στα σχολικά βιβλία της Ιστορίας

Α. ΠΡΟΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΣΤΑΔΙΟ

Πώς παρουσιάζεται η γυναίκα στα σχολικά βιβλία Ιστορία

Στα εγχειρίδια της Ιστορίας η παρουσία και η κυριαρχία του ανδρικού φύλου σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής είναι σχεδόν απόλυτη. Οι θέσεις στην πολιτική εκτελεστι­κή εξουσία ανδροκρατούνται, μια που οι άνδρες με την ιδιότητα του βασιλιά, του αυτοκρά­τορα, του στρατηγού και γενικά του ηγέτη εξουσιάζουν, κηρύττουν και διεξάγουν πολέμους, οδηγούν τους λαούς σε περίλαμπρες νίκες ή γίνονται αιτία για καταστροφικές ήττες, υπο­γράφουν συμφωνίες και συνθήκες, τις οποίες άλλοτε τηρούν και άλλοτε αθετούν κτλ.

Οι μοναδικές γυναίκες που αναφέρονται σε θέσεις πολιτικής εκτελεστικής εξουσίας είναι η βασίλισσα Ζηνοβία (Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου: 227) και η Ίντιρα Γκάντι (Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη: 353). Συγκεκριμένα, η Ζηνοβία αναφέρεται ότι υπήρξε βασίλισσα του εφήμερου βασιλείου της Παλμύρας (267-273 μ.Χ.). Σύμφωνα με το εγχειρίδιο, διέ­θετε πολλές ικανότητες, ήταν δραστήρια και είχε φιλόδοξα και μεγαλόπνοα σχέδια και στόχους σχετικά με την ανασυγκρότηση του κράτους των Σελευκιδών. Η Ίντιρα Γκάντι, πρωθυπουργός της Ινδίας, εικονίζεται σε μια φωτογραφία να μιλάει σε ομάδα Ινδών.

Δεν υπάρχουν άλλες αναφορές στην προσωπικότητα ή στο έργο της. Σε ό,τι αφορά τον ευρύτερο χώρο της πολιτικής, μνημονεύεται η Ρόζα Λούξεμπουργκ (1870-1919) ως μία από τα αρχηγικά στελέχη μιας επαναστατικής ομάδας με την επωνυμία Σπαρτακιστές. Ωστόσο, αποσιωπάται εντελώς ο προβληματισμός και τα επιχειρήματα που ανέπτυξε και γενικά η δράση της για τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης των γυναικών. (Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη: 142).

Σχετικά με την εμπλοκή και την ενεργό συμμετοχή των Ελληνίδων σε κρίσιμες για το έθνος ιστορικές στιγμές, υπάρχουν δύο δισέλιδα παραθέματα. Το πρώτο αφορά τη συμμετοχή των Ελληνίδων στον πόλεμο του ’40. (Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη: 248). Το δεύτερο αναφέρεται στα βασανιστήρια και την εκτέλεση δύο Ελληνίδων, της Ηλέκτρας Αποστόλου και της Ηρώς Κωνσταντοπούλου από τους Γερμανούς κατακτητές την εποχή της Αντίστασης. (Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη: 284).

Αναφέρεται ακόμη ότι οι γυναίκες στη Μινωική Κρήτη είχαν μια σημαντική θέση και παρουσία στο δημόσιο χώρο, μια που είχαν έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στη θρησκεία, συμμετείχαν σε επικίνδυνα αθλήματα, σε κυνηγετικές εξορμήσεις μαζί με τους άνδρες και είχαν μια κοινωνική θέση εφάμιλλη με εκείνη των ανδρών.

Ωστόσο, οι πολύχρονοι διεκδικητικοί και συλλογικοί αγώνες των γυναικών τόσο στο διεθνή όσο και στον ελλαδικό χώρο για κατοχύρωση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως π.χ. πρόσβαση στην εκπαίδευση, καλύτερες συνθήκες εργασίας και ίση αμοιβή για ίση προσφορά εργασίας, δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις εθνικές εκλογές και στις εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης, αποσιωπώνται σχεδόν εντελώς από τα εγχειρίδια της Ιστορίας. Υπάρχουν κάποιες σύντομες και αποσπασματικές αναφορές για τα:

α) πολιτικά δικαιώματα των γυναικών π.χ. στο Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη (σ.32), όπου αναφέρεται ότι «εκτός από τις διάφορες κοινωνικές και πολιτικές διεκδικήσεις στο πρόγραμμα του Σ.Κ.Α. προβάλλονται για πρώτη φορά αιτήματα που αφορούν στα δικαιώματα της γυναίκας» και στην ίδια σελίδα σε παράθεμα παρουσιάζεται απόσπασμα από το πρόγραμμα του Σ.Κ.Α., όπου ανάμεσα στις διεκδικήσεις και στους στόχους του συμπεριλαμβάνεται και το δικαίωμα των γυναικών να διορίζονται υπάλληλοι του κράτους και η καθιέρωση του πολιτικού γάμου. Στη σελίδα 289 του ίδιου εγχειριδίου υπάρχει μία φωτογραφία γυναικών που ψηφίζουν στις μυστικές εκλογές του Π.Ε.Ε.Α. για την ανάδειξη μελών του Εθνικού Συμβουλίου. Επίσης, στο ψήφισμα του Εθνικού Συμβουλίου, το οποίο παρατίθεται σε παράθεμα, αναγράφεται «Άρθρο 5: Όλοι οι Έλληνες, άντρες και γυναί­κες, έχουν ίσα πολιτικά και αστικά δικαιώματα» (σ.290).

β) την πρόσβασή τους στην αγορά εργασίας π.χ. στο Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας (σ.171) αναφέρεται: «Το 1930 οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία, την καπνοβιομηχανία και τη βιομηχανία ετοίμων ενδυμάτων» και στο Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη (σ.390) υπάρχουν δύο φωτογραφίες: η πρώτη από μία διαδήλωση γυναικών για εξίσωση των μισθών τους με εκείνους των ανδρών και η άλλη παρουσιάζει μια γυναίκα σε μη παραδοσιακό για το γυναικείο φύλο επάγγελμα, ηλεκτρολόγο.

Αξίζει ίσως να σημειώσουμε εδώ ότι σε αντίθεση με την αποσπασματικότητα που δίνονται πληροφορίες για την πορεία, τις διεκδικήσεις και τις κατακτήσεις του γυναικείου κινήματος μέσα στο χρόνο, μία ολόκληρη ενότητα είναι αφιερωμένη στη μαγεία και το κυνήγι των μαγισσών κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Το κείμενο συνοδεύεται από φωτογραφίες μαγισσών όπως και από παράθεμα με απόσπασμα από το δαιμονολογικό εγχειρίδιο της Ιεράς Εξέτασης, το οποίο αποτελεί ένα λίβελο εναντίον των γυναικών. Βέβαια το “κυνήγι των μαγισσών” όπως και το απόσπασμα από το δαιμονολογικό εγχειρί­διο αποτελούν μια ιστορική αλήθεια. Ωστόσο, η επιλογή να παραλείπονται κείμενα με τις θέσεις που υποστήριζαν οι γυναίκες κατά καιρούς στην πορεία των αγώνων τους και να εμπεριέχεται ένας λίβελος εναντίον τους είναι, νομίζουμε, προβληματική.

Στα κεφάλαια που εμπεριέχονται στα εγχειρίδια της Ιστορίας και των τριών τάξεων του Λυκείου και αναφέρονται στη θεμελίωση και ανάπτυξη της επιστήμης, της τέχνης και γενικά του πολιτισμού στην ιστορική πορεία της ανθρωπότητας οι γυναίκες είναι σχεδόν εντελώς απούσες. Οι φιλόσοφοι, οι οικονομολόγοι, οι μουσικοί, οι σκηνοθέτες, οι ζωγράφοι, οι λογοτέχνες, Έλληνες και αλλοδαποί, στους οποίους γίνεται αναφορά είναι βασικά άνδρες. Οι μοναδικές γυναίκες που αναφέρονται στο εγχειρίδιο Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη είναι οι ηθοποιοί Κατίνα Παξινού (σ.421), οι Ελένη Παπαδάκη και Μαρίκα Κοτοπούλη (σ.479), η χαράκτρια Βάσω Κατράκη (σ.512) και η Πηνελόπη Δέλτα (σ.480) ως συγγραφέας παιδικών βιβλίων. Αν κατά το Μεσαίωνα οι γυναίκες που τόλμησαν να αρθρώσουν δημόσια λόγο χαρακτηρίστηκαν “μάγισσες” και καταδικάστηκαν, αν κατά τον 17ο και 18ο αιώνα δεν υπήρχαν, λόγω του κοινωνικού αποκλεισμού τους, γυναίκες λογο­τέχνες, ζωγράφοι ή φιλόσοφοι κτλ. ή δε μας είναι ακόμη γνωστές, αποτελεί, νομίζουμε, ιστορική ανακρίβεια να μην αναφέρονται γυναίκες που από τα τέλη του 19ου αιώνα και εξής έχουν να επιδείξουν μια καλή παρουσία στη ζωγραφική, στη λογοτεχνία και γενικά στην πολιτιστική ζωή τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες.

Με βάση τα παραπάνω προκύπτει αβίαστα η διαπίστωση της αποσιώπησης των γυναικών από το ιστορικοπολιτισμικό γίγνεσθαι. Έτσι τα εγχειρίδια Ιστορίας του Γενικού Λυκείου προβάλλουν ελάχιστα τις γυναίκες ως “δρώντα υποκείμενα” ακόμα και σε επο­χές που είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι υπήρξαν. Έτσι π.χ. δε γίνεται καμία αναφορά στην εμπλοκή και στη δράση της Μαντώς Μαυρογένους, της Μπουμπουλίνας και της Αιμ. Υψηλάντη στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του ’21. Στις διανοούμενες γυναίκες του μεσοπολέμου όπως π.χ. η Ρόζα Ιμβριώτη, η Μαρία Σβώλου, η Αύρα Θεοδωροπούλου κτλ. σε Ελληνίδες λογοτέχνες όπως π.χ. στη Διδώ Σωτηρίου, στην Έλλη Αλεξίου κτλ.

Σε ό,τι αφορά, λοιπόν, τα εγχειρίδια Ιστορίας, το μήνυμα που μεταβιβάζεται στους μαθητές και στις μαθήτριες κατά τη φοίτησή τους στο Γενικό Λύκειο, είναι ότι οι γυναίκες διαχρονικά αποστασιοποιημένες και αμέτοχες από τα δρώμενα στο ευρύτερο κοινωνικο­πολιτισμικό γίγνεσθαι, αποτελούσαν τον άμαχο πληθυσμό, τα γυναικόπαιδα. Ανεπιφύλα­χτα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι στην περίπτωση των εγχειριδίων της Ιστορίας του Γενικού Λυκείου ισχύει η επιγραμματική διαπίστωση Βρετανίδων φεμινιστριών ιστορικών σχετικά με τον ανδροκεντρικό χαρακτήρα της ιστορίας: history a his-story.

Από το βιβλίο του καθηγητή

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΜΑΤΩΝ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ ΕΛΕΝΗ