Ελληνική Γλώσσα Η συμβολή της σε βασικές έννοιες του Ευρωπαϊκού πολιτισμού
του Γιώργου Μπαμπινιώτη
Είναι ευρύτερα γνωστό ότι οι περισσότερες γλώσσες τής Ευρώπης ―με εξαίρεση τη Φινλανδική, την Ουγγρική, τη Βασκική και μερικές άλλες― έχουν κοινή καταγωγή? ανήκουν στη μεγάλη (σε έκταση χρήσεως) οικογένεια των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών.
Αυτό προκύπτει από τη γλωσσολογική μελέτη τής (γραμματικής και συντακτικής) δομής και τού λεξιλογίου των γλωσσών αυτών, που εμφανίζουν μια στενότερη συγγένεια, η οποία διακρίνει τις «κλιτές» αυτές λεγόμενες γλώσσες από άλλες γλωσσικές οικογένειες (την Ιαπωνική, την Κινεζική, τις ουραλοαλταϊκές, τις αφρικανικές, τις γλώσσες τού Ειρηνικού κ.λπ.) με διαφορετική δομή και διαφορετικό λεξιλόγιο.
H γλώσσα είναι το πιο εμφανές γνώρισμα τής εθνικής ταυτότητας και φυσιογνωμίας ενός λαού και, μέσα από τα γραπτά κείμενα, το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα τού πολιτισμού ενός λαού, αυτό που ξεπερνάει τον χρόνο και τον χώρο. Η Ενωμένη Ευρώπη, η οποία αποτελεί ένα κεφαλαιώδες πολιτικό γεγονός τού σύγχρονου κόσμου μετά την κατάρρευση τού ανατολικού συνασπισμού, είναι από τη φύση της θεσμός πολυεθνικός, άρα και πολυπολιτισμικός και, κατ’ ανάγκην, πολυγλωσσικός. Αν η Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι χοάνη αφομοίωσης και αποπροσωποποίησης των λαών που εντάσσονται σ’ αυτήν? αν, όπως πιστεύεται, είναι ένωση και συνεργασία εθνών τής Ευρώπης που διατηρούν τη διαφορετικότητά τους και τις εθνικές τους επιλογές (στον πολιτισμό, στην παιδεία, στον τρόπο ζωής, στη νοοτροπία, στη θρησκευτική τους πίστη κ.λπ.), τότε η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι, εξ ορισμού, και χώρος συνάντησης περισσοτέρων γλωσσών, των γλωσσών που μιλούν οι λαοί οι οποίοι απαρτίζουν την Ενωμένη Ευρώπη. Κύρια πρόκληση για τους πολίτες τής Ενωμένης Ευρώπης, η πιο χαρακτηριστική, η πιο πνευματική και ηθικά η πιο ανιδιοτελής, είναι η πρόκληση τής πολυγλωσσίας: η πρόκληση, τα κίνητρα και η δημιουργία δυνατοτήτων να μάθουν οι πολίτες τής Ευρώπης περισσότερες γλώσσες, ώστε να γνωρίσουν, να καταλάβουν και να εκτιμήσουν βαθύτερα και ουσιαστικά — μαθαίνοντας τη γλώσσα τους — τον πολιτισμό, το σύστημα αξιών, τη νοοτροπία και την ανθρώπινη διάσταση των λαών με τους οποίους ζουν μαζί, συνεργάζονται και συναποφασίζουν για ποικίλα θέματα. Δεν υπάρχει πιο άμεσος, πιο ουσιαστικός και πιο σύντομος δρόμος να γνωρίσεις έναν λαό από το να μάθεις τη γλώσσα του. Γιατί η γλώσσα κάθε λαού είναι ο τρόπος που βλέπει, συλλαμβάνει, ταξινομεί και δηλώνει τον κόσμο. Κάθε εθνική γλώσσα είναι και μια άλλη ταξινομία τού κόσμου, μια άλλη προσέγγιση, ένα σύνολο επιλογών, που δίνει ξεχωριστή αξία σε κάθε γλώσσα, την αξία που έχει καθ’ εαυτήν η συλλογική έκφραση ενός λαού, η εθνική του λαλιά. Κάθε εθνική γλώσσα είναι μια αυταξία, αντικείμενο μελέτης και σεβασμού από τους άλλους λαούς. Και, όπως λέμε οι γλωσσολόγοι, δεν υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες γλώσσες? υπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι που εκφράζονται διαφορετικά μέσα από τις δυνατότητες που δίνει στον άνθρωπο το κυριότερο βιολογικό του γνώρισμα: η νόηση και η έκφραση τής νόησης, η γλώσσα. Η μόνη διάκριση, που από την πράξη μπορεί να γίνει και γίνεται είναι η διάκριση σε πολιτισμικά (λογοτεχνικά, φιλολογικά και επιστημονικά) περισσότερο ή λιγότερο καλλιεργημένες γλώσσες. Σε γλώσσες, οι οποίες σε μια περίοδο τής ιστορίας τής χρήσης τους, έδωσαν ή πήραν γλωσσικά στοιχεία (λέξεις κυρίως που αποτελούν τα λεγόμενα «λεξιλογικά δάνεια») πράγμα που συμβαίνει πάντοτε στη συνάντηση λαών και πολιτισμών («language contact»). Έτσι λ.χ. παλιότερα η Ελληνική και η Λατινική, πρόσφατα η Αγγλική ―για να αναφερθούμε σε λίγα μόνον παραδείγματα τέτοιων γλωσσών― έδωσαν ή δίνουν λέξεις που τις χρησιμοποιούν οι ομιλητές άλλων γλωσσών. Αυτό δεν είναι ούτε μειωτικό, ούτε ολέθριο, φτάνει μόνο να γίνεται σε περιορισμένη έκταση ώστε να μην αλλοιώνεται η σύσταση τής γλώσσας που λειτουργεί ως λήπτης και να γίνεται κατά τρόπον που να εξυπηρετεί πραγματικές επικοινωνιακές ανάγκες και όχι επίπλαστες (λόγους επίδειξης, ξενομανίας ή γλωσσικού γοήτρου, που εξυπηρετούν άλλες σκοπιμότητες).
Τέλος, η πρόκληση τής πολυγλωσσίας γίνεται όλο και περισσότερο αναγκαία σε ευρύτερη κλίμακα με την ευρύτερη συνάντηση των λαών που πραγματοποιείται στα χρόνια μας, με την περίφημη παγκοσμιοποίηση. Η παγκόσμια συνεργασία των λαών στo πλαίσιo τής οικονομίας, τής επικοινωνίας με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τής τεχνολογίας, τής γνωριμίας με τις διάφορες χώρες και τον πολιτισμό τους αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο για την εκμάθηση περισσοτέρων γλωσσών, παράλληλα προς την επιμονή και την προσπάθεια για καλύτερη γνώση τής μητρικής γλώσσας που παραμένει έργο ζωής. Για να μην αλλοτριωθείς και αφομοιωθείς γλωσσικά ―και κατ’ επέκταση πολιτισμικά και εθνικά― μέσα στον εξισωτισμό και στην άμορφη αμαλγαματοποίηση, πρέπει πρώτα και πάνω απ’ όλα να έχεις τη δική σου γλωσσική ταυτότητα που είναι συνάμα και κύριο χαρακτηριστικό τής εθνικής σου ταυτότητας. Η πιο υγιής προσέγγιση στην πραγματικότητα τής παγκοσμιοποίησης είναι η συνάντηση ατόμων και λαών μέσα από τη γλωσσική πολυμορφία. Η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί και δεν πρέπει να πάρει τον χαρακτήρα τού γλωσσικού εξισωτισμού μέσα από την αναγωγή μιας οποιασδήποτε γλώσσας σε παγκόσμια γλώσσα. Μια τέτοια γλωσσική παγκοσμιοποίηση θα οδηγούσε στον ηγεμονισμό μιας γλώσσας εις βάρος όλων των άλλων, πράγμα που θα ήταν ολέθριο για την πολιτισμική πολυμορφία τού κόσμου μας και για την ίδια την έννοια τής παγκοσμιοποίησης, η οποία θα προσλάμβανε έτσι μορφή ανεπίτρεπτης γλωσσικής και πολιτισμικής τυραννίας. Ας μη ξεχνάμε ότι η γλώσσα είναι, πάνω απ’ όλα, αξία, κύρια αξία στο σύστημα αξιών που αποτελεί έναν πολιτισμό.
Είναι χαρακτηριστικό και διδακτικό μαζί ότι και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα πέρασε διάφορα στάδια προβληματισμού ως προς την αντιμετώπιση τής γλωσσικής επικοινωνίας των κρατών-μελών της, για να υπάρξει οικονομία στις σημαντικές δαπάνες που απαιτεί η μετάφραση και διερμηνεία τής γραπτής και προφορικής επικοινωνίας σε όλες τις γλώσσες τής Κοινότητας (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική, Ελληνική, Ολλανδική, Δανική, Πορτογαλική, Σουηδική και Φινλανδική). Από τη σκέψη καθιέρωσης μιας ενιαίας γλώσσας (τής Αγγλικής ή τής Γαλλικής), περάσαμε στη σκέψη καθιέρωσης ―ως γλωσσών εργασίας― τεσσάρων ευρωπαϊκών γλωσσών (Αγγλικής, Γαλλικής, Γερμανικής και Ιταλικής), αλλά ωριμότερη σκέψη έδειξε πως αυτό θα οδηγούσε σε ανεπίτρεπτες διακρίσεις γλωσσών, δηλ. χωρών, λαών και πολιτισμών, κι έτσι παρέμενε το αρχικό καθεστώς, τής διατήρησης τής ισοτιμίας στην επικοινωνία όλων των γλωσσών τής Κοινότητας. Έγιναν μάλιστα και περαιτέρω βήματα: δημιουργήθηκαν προγράμματα (Lingua) και προοπτικές υποστήριξης τής εκμάθησης περισσοτέρων γλωσσών από τους πολίτες τής Ευρώπης με σταδιακά δημιουργούμενες δυνατότητες διδασκαλίας όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών σε ορισμένα σχολεία των ευρωπαϊκών χωρών. Η έμφαση που δίδεται σήμερα στη γλωσσική πολυμορφία και στην ισοτιμία των ευρωπαϊκών γλωσσών δηλώνεται και με την οργάνωση τού «ευρωπαϊκού έτους γλωσσών» που είναι η αναφορά, η γνωριμία και η ευρύτερη προβολή όλων των γλωσσών τής Ενωμένης Ευρώπης. Αυτή η θέση, αυτή η αποτίμηση και αυτή η οφειλόμενη τιμή προς όλες τις γλώσσες τής Ευρώπης και, κατ’ επέκταση, προς όλες τις γλώσσες τού κόσμου, προς τη γλώσσα εν γένει ως πολιτισμικό μόρφωμα και προς τα άτομα και τους λαούς που χρησιμοποιούν τις διάφορες γλώσσες ως μητρικές ή εθνικές γλώσσες, αυτό είναι το γλωσσικό μήνυμα τής Ευρώπης.
Ελληνική γλώσσα
Μετά τις γενικές αυτές θέσεις και εκτιμήσεις, θα αναφερθώ στην ελληνική γλώσσα, στην ιστορική παρουσία και στη συμβολή της στη δήλωση βασικών εννοιών τού ευρωπαϊκού πολιτισμού μέσα από την επίδραση που άσκησε ο ελληνικός στοχασμός στην εξέλιξη τού πολιτισμού στην Ευρώπη. Η ελληνική γλώσσα ―για να αρχίσω με μερικές ιστορικές πληροφορίες― ομιλείται στην Ελλάδα χωρίς διακοπή επί 40 περίπου αιώνες. Ομιλείται τουλάχιστον από το 2.000 π.Χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα (εννοώ τα κείμενα πινακίδων τής γραμμικής γραφής Β΄). Από τον 8ο αι. π.Χ. μέχρι σήμερα γράφεται με το ελληνικό αλφάβητο, την πρώτη πραγματική αλφαβητική γραφή, αρχίζοντας από τα έπη του Ομήρου και τις πρώτες ελληνικές επιγραφές (τού 8ου αι. π.Χ.) μέχρι τα κείμενα τής σημερινής Ελληνικής. Το ελληνικό αλφάβητο τής Χαλκίδας (Δυτικό αλφάβητο) μεταφέρθηκε στη Μ. Ελλάδα τής Ιταλία και μετεξελίχθηκε στο γνωστό λατινικό αλφάβητο, όπως και τον 9ο αι. μ.Χ. (στη Βυζαντινή περίοδο), με τον εκχριστιανισμό των Σλάβων από τους Έλληνες μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο, με βάση το ελληνικό πλάστηκε το κυριλλικό αλφάβητο που χρησιμοποιείται και σήμερα στη γραφή των σλαβικών γλωσσών. Τριανταπέντε αιώνες λοιπόν γραπτής παράδοσης και σαράντα τουλάχιστον αιώνες συνεχούς προφορικής παράδοσης εξασφάλισαν στην ελληνική γλώσσα μια πρώιμη καλλιέργεια τόσο τού προφορικού όσο και τού γραπτού λόγου και τής προσέδωσαν επίσης την ιδιαιτερότητα να είναι η μόνη γλώσσα στον κόσμο ―όσο γνωρίζω― που χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα από τον ίδιο λαό, τους Έλληνες, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, την Ελλάδα, με μια βασική δομή (γραμματικοσυντακτική) και μ’ ένα λεξιλόγιο, που άλλαξαν και ανανεώθηκαν, φυσικά, στο πέρασμα των αιώνων, αλλά που λόγω διαφόρων ιστορικών συγκυριών (δημιουργία αττικιστικής παράδοσης, επιστροφή στις πηγές τής αρχαίας γλώσσας κ.λπ.) έχουν διατηρήσει μια τέτοια συνοχή δομής και λεξιλογίου, ώστε να αναγνωρίζεται από τους μελετητές τής ελληνικής γλώσσας και από τους ίδιους τους σημερινούς ομιλητές ως ενιαία γλώσσα.
Αυτό που συνέβη με την ελληνική γλώσσα ως ιστορικό πολιτισμικό γεγονός και που δίνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα σ’ αυτή τη γλώσσα είναι ότι με τη στροφή προς τα κλασσικά γράμματα που έγινε στην Ευρώπη ιδίως κατά την Αναγέννηση (14ο – 17ο αι.), η Ευρώπη γνώρισε, μελέτησε και επηρεάστηκε από τους μεγάλους Έλληνες στοχαστές τής αρχαιότητας: φιλοσόφους (τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τους Προσωκρατικούς [Ηράκλειτο, Εμπεδοκλή, Δημόκριτο κ.ά.] και τους Στωικούς), ποιητές (τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τη Σαπφώ, τον Αλκαίο), τραγικούς θεατρικούς συγγραφείς (Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη), ιστορικούς (Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Πολύβιο, Παυσανία), ιατρούς (Ιπποκράτη, Γαληνό), ρήτορες (Δημοσθένη, Ισοκράτη κ.ά.), άλλους συγγραφείς (Πλούταρχο, Λουκιανό, Θεόφραστο, Αρχιμήδη, Ευκλείδη, Στράβωνα κ.ά.), γραμματικούς (Διονύσιο, Απολλώνιο κ.ά.). Πρόκειται για μεγάλα πνεύματα τού ανθρώπινου στοχασμού που σφράγισαν με τα έργα τους τον τρόπο τής σκέψης στον ευρωπαϊκό χώρο, αφού για αιώνες αποτελούσαν μέρος τής γενικής εκπαίδευσης των νέων στα σχολεία τής Ευρώπης. Βασικές έννοιες με τις οποίες λειτουργεί η ανθρώπινη σκέψη ―σε μια ανθρωποκεντρική και διαχρονική αντίληψη τού ανθρώπου που ήταν η ελληνική σκέψη―, ιδέες, προβληματισμοί, θεσμοί, αξίες, θέσεις, εκτιμήσεις κ.λπ. πέρασαν μέσα από τα κείμενα των μεγάλων συγγραφέων και καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες μέσα από τις ελληνικές λέξεις που χρησιμοποίησαν οι Έλληνες. Το ίδιο συνέβη και σ’ έναν άλλο εννοιολογικό χώρο, τον χώρο τής χριστιανικής θρησκείας, αφού η Κ. Διαθήκη, η επίσημη μετάφραση τής Π. Διαθήκης, τα κείμενα των Μεγάλων Πατέρων τής Εκκλησίας, η Θεία Λειτουργία, η Βυζαντινή υμνογραφία, όλα είναι σε ελληνική γλώσσα.
Θα προσπαθήσω εφεξής να δώσω μερικά δείγματα λέξεων-εννοιών τής Ελληνικής που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική κ.ά.). Για πρακτικούς λόγους (για να μη κουράσω, δίνοντας τις λέξεις στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες με φανερή απώλεια χρόνου), θα αναφέρομαι κυρίως στη μορφή που πήραν οι ελληνικές λέξεις στην Αγγλική, με περιορισμένη αναφορά σε άλλες γλώσσες.
Ευρώπη (Europe). To όνομα τής Ευρώπης είναι η ελληνική ονομασία ενός μυθολογικού προσώπου. Η πιο πιθανή ετυμολογία τής λέξης Ευρώπη είναι «αυτή που έχει «ευρείς ώπας», μεγάλα μάτια». Η ρίζα οπ- βρίσκεται σε λέξεις όπως οπτικός (optical, optician.) Από το όνομα τής Ευρώπης προήλθε και το όνομα τού ευρωπαϊκού νομίσματος euro (ευρώ από το α΄ τμήμα τού ονόματος), το οποίο μάλιστα γράφεται πάνω στο χαρτονόμισμα και με την ελληνική γραφή τής λέξης ως ΕΥΡΩ. Από το α’ συνθετικό ευρο- προήλθαν πολλές σύνθετες λέξεις όπως το αγγλικό eurosceptical (ευρο- + σκέπτομαι / σκεπτικός.)
Ένας εννοιολογικός χώρος όπου οι ελληνικές έννοιες πέρασαν με ελληνικές λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες είναι το εννοιολογικό πεδίο τής πολιτικής, των θεσμών και τής ιδεολογίας:
πολιτική (politics). Η λέξη προέρχεται από το ελληνικό πολιτικός? πολιτική τέχνη ή επιστήμη ήταν η τεχνική και οι γνώσεις τού πολίτη στη δημοκρατία τής αρχαίας Αθήνας, πώς να ασκεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του: να εκλέγεται και να εκλέγει, να στρατεύεται, να γίνεται χορηγός, χρηματοδότης, ώστε οι πολίτες να παρακολουθούν δωρεάν τις θεατρικές παραστάσεις, τις αρχαίες τραγωδίες που είχαν παιδευτικό χαρακτήρα? πολιτική < πολιτικός < πολίτης < πόλις (η πόλη – κράτος στην αρχαία δημοκρατία).
δημοκρατία (democracy). Από το δήμος «people» και το κράτος «power»: δήλωνε τη δύναμη, την εξουσία τού λαού, των πολλών, των πολιτών? αντιτιθέμενο προς την αριστοκρατία, τη δύναμη, την εξουσία των αρίστων «elit», που κατέληγε να είναι η εξουσία των λίγων. Η αθηναϊκή δημοκρατία αποτέλεσε το πρότυπο διακυβερνήσεως μιας πολιτείας, μια και ήταν το πολίτευμα που κατοχύρωνε και εγγυόταν τα δημοκρατικά δικαιώματα όλων των πολιτών. Τόσο η αριστοκρατία όσο και τα πολιτεύματα με έναν άρχοντα, η μοναρχία (η κληρονομική εξουσία, η αρχή τού ενός και μόνου άρχοντα) δεν επικράτησαν στην κλασική Ελλάδα, όπως δεν ήταν αποδεκτή και η αναρχία (anarchy). Το ίδιο ανεπιθύμητες ήταν αντιδημοκρατικές πολιτικές καταστάσεις απόλυτης εξουσίας: ο δεσποτισμός /(< δεσπότης despotism, «κύριος, απόλυτος άρχοντας»), ο ηγεμονισμός/hegemony/hegemonism ( < ηγεμών «αυταρχικός άρχοντας») και η τυραννία/tyranny (< τύραννος «απόλυτος, αυταρχικός άρχοντας»).
Βάση τής δημοκρατίας ήταν ο διάλογος (dialogue) από το διαλέγομαι, «συνομιλώ, συζητώ με τους άλλους αναζητώντας το σωστό». Από το ίδιο ρήμα προήλθε η διαλεκτική μέθοδος στη φιλοσοφία, η μέθοδος αναζήτησης τής αλήθειας μέσα από ερωτήσεις και απαντήσεις, μέσα από τον διάλογο. Αργότερα, σε μεσαιωνικούς χρόνους, πλάστηκε και ο μονόλογος (μόνος + λόγος: «speaking alone as the only speaker») που είχε εξαρχής αρνητική σημασία (pejorative). To να διαλέγεσαι και να μιλάς σωστά, αντικειμενικά, πειστικά και δημιουργικά, το να είσαι ρήτωρ (rhetor) και να γνωρίζεις τη ρητορική τέχνη (rhetorics) ήταν προτέρημα? φτάνει να μη παρασύρεις τον δήμο, τον λαό με τη ρητορική σου σε άστοχες αποφάσεις, να μην είσαι δημαγωγός/demagogue (< δήμον + άγω). Όλα αυτά είναι, βεβαίως, θέματα πολιτικής ιδεολογίας/ideology/, μιας άλλης γνωστής λές τού πολιτικού λεξιλογίου, η οποία ξεκινάει από την πολύ σημαντική ελληνική λέξη ιδέα που έδωσε στις ευρωπαϊκές γλώσσες τις αντίστοιχες λέξεις (αγγλ. idea, γαλλ. idee, ισπ./ιταλ. idea, γερμ. Idee κ.λπ.). Η αρχική σημασία τού ιδέα είναι «αυτό που βλέπω με τον νου μου, που συλλαμβάνω με το μυαλό μου», η όραση ως πηγή γνώσεως. Από την ίδια ρίζα τής Ελληνικής προέρχονται δύο άλλες σημαντικές λέξεις, η ιστορία ( < ίστωρ «ο γνώστης», αρχικά «αυτός που βλέπει με τα μάτια του και γνωρίζει καλά»? (πβ. αγγλ. history και story ―μέσω τού λατινικού―, γαλλ. histoire, ιταλ. istoria, ισπ. historia) και «αυτό που φαίνεται χωρίς και να είναι στην πραγματικότητα», το είδωλο (αγγλ. idol, γαλλ. idole, ισπ./ιταλ. idolo).
Ο εννοιολογικός χώρος τής παιδείας και τής τέχνης έδωσε μια άλλη σειρά βασικών λέξεων:
θέατρο (theater)? ο χώρος όπου «θεώμεθα» (θέατρο < θεώμαι «βλέπω») τα δρώμενα, αυτά που πράττονται, το δράμα (< δρω «πράττω»), που μπορεί να είναι συγκινητικό ως τραγωδία/tragedy (< τράγος «σάτυρος με μορφή τράγου» (goat) + ωδή «τραγούδι») ή σατιρικό ως κωμωδία/comedy (< κώμος «εύθυμη ομάδα, συντροφιά (νέων)» + ωδή «τραγούδι»). Από τις βασικές λέξεις τράγος και κώμος (σε συνάρτηση με την τραγωδία και την κωμωδία) πλάστηκαν και οι λέξεις τραγικός (tragic) και κωμικός (comic). Η έννοια τού «δημιουργώ» έδωσε από το ρήμα ποιώ «κάνω, δημιουργώ» το ποίημα «γλωσσική δημιουργία» (poem), την ποίηση (poetry) και τον ποιητή (poet). [Ας σημειωθεί εδώ ότι τρία βασικά ρήματα τής Ελληνικής με τη σημασία τού «κάνω» έδωσαν σειρά λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες: (i) δρω «εκτελώ» (perform, act) > δράμα (drama), δραματοποιώ (dramatize), δραματικός (dramatic) και δράσις – δραστικός (drastic)? (ii) πράττω (do) > πράξις (praxis), πρακτικός (practical, practice), πράγμα > πραγματικός (pragmatic, pragmatism, pragmatist) και πρόσφατα το αμερικανικό chiropractic? (iii) ενεργώ (operate, activate), ενέργεια (energy), ενεργητικός (energetic), ενεργοποιώ (energize)]. Επιστρέφοντας στο θέατρο ας θυμηθούμε μερικές θεατρικές έννοιες που έδωσαν λαβή σε σειρά ευρωπαϊκών λέξεων: σκηνή (αγγλ. scene, γαλλ. scene, ιταλ. scena, ισπ. scena κ.ά.), χαρακτήρ/character (< χαράσσω «χαράζω στοιχεία με τα οποία γνωρίζεται κάτι / κάποιος»), επεισόδιο/episode «το διαλογικό μέρος τής τραγωδίας ανάμεσα σε δύο χορικά), πρωταγωνιστής/protagonist (< ο κύριος, ο πρώτος χαρακτήρας), ορχήστρα/orchestra (αρχική σημασία «ο χώρος τού θεάτρου όπου ορχούντο, χόρευαν»). Οι Mούσες, θεές των διαφόρων καλών τεχνών, έδωσαν τη λέξη μουσική (ενν. τέχνη)/music (< αρχική σημασία «ο αναφερόμενος στις Μούσες, κάθε μορφή τέχνης που προστάτευαν οι Μούσες»: μουσική, ζωγραφική, χορός, ποίηση, πεζογραφία, φιλοσοφία) και τη λέξη μουσείο/museum («χώρος αφιερωμένος στις Μούσες και, κατ’ επέκταση, στις τέχνες που προστάτευαν»). Με τη μουσική συνδέονται και πολλές άλλες λέξεις που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Θυμίζω μερικές: μελωδία/melody (< μέλος «τραγούδι»? αρχική σημασία: «άρθρωση, αρμονική άρθρωση»)? αρμονία/harmony (< αρμός• αρχική σημασία «η καλή συναρμογή, η αψεγάδιαστη σύνδεση»)• από τη λέξη αρμονία πλάστηκε και το αρμόνιο (harmonium), το εκκλησιαστικό όργανο. Οι Γάλλοι ή οι Ιταλοί έπλασαν από την αρμονία το philarmonique ή filarmonico «αυτός που αγαπάει την αρμονία», απ’ όπου το αγγλ. philharmonic, η φιλαρμονική (ενν. ορχήστρα). Όμοια πλάστηκε και το symphony/symphonic από το ελλην. συμφωνία «αρμονία, αρμονική συνύπαρξη». ρυθμός/rhythm (< ρέω? αρχική σημ. «η ροή που χαρακτηρίζεται από κανονικότητα, από κανονικώς επαναλαμβανόμενα ή συνεχόμενα στοιχεία»)? τόνος/tone (< τείνω? αρχική σημασία «ο ήχος από την ένταση, το τέντωμα των χορδών μουσικού οργάνου»)? μέτρο /meter (< μέτρον• αρχική σημασία «μέτρηση των ρυθμικών κομματιών στην ποίηση, στον έμμετρο λόγο»)? συμμετρία/symmetry (< σύν + μέτρον «αυτός που έχει σωστές αναλογίες»). Ας σημειωθεί ότι και η συναφής λέξη αναλογία (analogy) «η αντιστοιχία χαρακτηριστικών μεταξύ δύο πραγμάτων», έδωσε στην Αγγλική και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες τα analogy, analogous, analogue, analogic κ.ά.
Από τον χώρο τής παιδείας αναφέρω ενδεικτικά το σχολή (αρχική σημασία «ελεύθερος χρόνος», ο οποίος στην αρχαία Αθήνα καταναλωνόταν, ευτυχώς, για συζητήσεις προς απόκτηση γνώσεων και καλλιέργεια τής νόησης τού ανθρώπου), απ’ όπου τα λατ. schola, ιταλ. schola, ισπ. escuela, αγγλ. school, γαλλ. ecole, γερμ. Schule κ.λπ.? το ακαδημία/academy/academic (< Ακαδημία/Ακαδήμεια Πλάτωνος «η σχολή τού Πλάτωνος στον Κολωνό που βρισκόταν στο ιερό άλσος τού Ακάδημου < εκάς + δήμος, ο απόμακρος, ο εκτός κέντρου δήμος»). το γυμνάσιο/gymnasium (< γυμνάζομαι < γυμνός? αρχική σημασία «τόπος όπου γυμνάζονται οι νέοι γυμνοί, χωρίς ενδυμασία»)? το λύκειο/lyceum (< το γυμνάσιο κοντά στο ιερό τού Λυκείου Απόλλωνος, η Σχολή όπου δίδαξε ο Σωκράτης και κυρίως ο Αριστοτέλης). Και μιλώντας για γυμνάσια και γυμναστική ας μη ξεχνάμε τη λέξη αθλητής/αθλητισμός/athlete/athletics (< αθλούμαι < άθλον «βραβείο, έπαθλο»? αρχική σημασία «αμιλλώμαι με άλλους διεκδικώντας τη νίκη, τη διάκριση, το βραβείο»). Ας σημειώσουμε επίσης ότι η μέγιστη διάκριση των αθλητών γινόταν στους Ολυμπιακούς αγώνες (Olympic games), που ήταν πανελλήνια οργάνωση στην αρχαία Ολυμπία μεγάλου κύρους, ιδίως ηθικού.
Αναφέρθηκα μέχρι τώρα σ’ έναν μικρό αριθμό λέξεων σημαντικών για βασικές έννοιες τού ευρωπαϊκού πολιτισμού, τις οποίες σχολίασα με ελάχιστα λόγια. Εφεξής, ελλείψει χρόνου, θα αναφερθώ σε μερικές άλλες ομάδες βασικών λέξεων χωρίς εκτενή σχόλια.
Πρώτα, μερικές γενικές λέξεις: τάλαντο/ταλέντο (talent)? αισθητική (aesthetics)? μύθος (myth)? φαντασία (fantasy, fantastic), μαγικός (magic), μυστήριο (mystery), ερωτικός (erotic), ενθουσιασμός (enthusiasm < ένθεος «αυτός που έχει μέσα του τον θεό»), συμπόσιο (symposium < σύν + πίνω), ήρως (hero) και ηρωίνη (< heroine «αυτό που σε κάνει να αισθάνεσαι σαν ήρωας, να αισθάνεσαι δύναμη και ευφορία!),στρατηγός/στρατηγική (strategy), τακτική (tactics), συμπάθεια (sympathy), απολογία (apology/apologize).
Από τον χώρο τής τεχνολογίας/technology? (αρχική σημασία «γραμματική ανάλυση των λέξεων ενός κειμένου»): τεχνικός (technical), μηχανή/μηχανικός (machine/mechanic), ενέργεια (energy), ηλεκτρικός/ηλεκτρονικός (electric/ electronic), αυτο-:αυτόματος (automatic), αυτοκίνητο (automobile), αυτόνομος (autonomous), αεροπλάνο (airplane < αήρ +πλανώμαι? αρχική σημασία «πλανώμαι, πετώ στον αέρα»), ελικόπτερο (helicopter < έλιξ + πτερό), τηλε- (τηλέφωνο/telephone (< τήλε + φωνή), τηλεσκόπιο/telescope (< τήλε + σκοπώ), ελαστικός (elastic), πλαστικός (plastic), σχήμα (scheme), σχέδιο (αγγλ. sketch, ιταλ. schizzo).
Από τον χώρο τής ίδιας τής γλώσσας και τής ανάλυσής της: γραμματική/grammar (< γράμματα• αρχική σημασία «μελέτη τού γραπτού λόγου), σύνταξη/syntax (< συντάσσω «τοποθετώ μαζί»), λεξικό (lexicon), ετυμολογία/ etymology (< έτυμος «αληθινός»? αρχ. σημασία «αναζήτηση τής αληθούς προελεύσεως των λέξεων»), σημαντική/semantics (< σημαντικός < σημαίνω), συνώνυμο/synonym (< συν+όνομα), σημειωτική/semiotics (< σημείο), φωνητική (phonetics), συλλαβή (syllable), φράση (phrase), κόμμα/comma (< κόπτω), παράγραφος (paragraph), αλφάβητο (alphabet), διάλεκτος (dialect).
Ιδιαίτερα πολλές είναι οι ελληνικές λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες από τον χώρο τής θεολογίας, δοθέντος ότι, όπως είναι γνωστό, τα κυριότερα ιερά κείμενα είναι γραμμένα σε ελληνική γλώσσα. Μερικά δείγματα:
Χριστός/Christ (< χρίω? αρχική σημασία «αυτός που φέρει το χρίσμα τού σωτήρα»), χριστιανός (Christian), Βίβλος (Bible), θεολογία/theology (< θεός), αθεϊσμός (atheism), μονοθεϊσμός (monotheism), πολυθεϊσμός (polytheism), εκκλησία (eglise), κυριακόν [ενν. δώμα] (church, Kirche), καθέδρα (cathedral), λειτουργία (liturgy), δογματικός (dogmatic), καθολικός (catholic), ορθόδοξος (orthodox), προφήτης (prophet), άγγελος (angel), διάβολος (devil), απόστολος (apostle), μοναχός (αγγλ. monk, γαλλ. moine), κληρικός (clergy, γαλλ. clerc), πρεσβύτερος (αγγλ. priest, presbyterian, γαλλ. pretre), επίσκοπος (bishop), λαϊκός (layman), πατριάρχης (patriarch), πάπας (pope), βάπτισμα (baptism), ευλογία (eulogy), ψαλμός (psalm), ύμνος (hymn), αίρεση (heresy), σκάνδαλo (scandal), παράδεισος (paradise).
Από τον χώρο τής φύσης και τής επιστήμης:
φύση/φυσικός (physics, physician, plysiognomy, physiotherapy, physiology), οίκος (eco-nomy, eco-logy, eco-system), βίος (bio-logy, bio-graphy, bio-physics, bio-chemistry, bio-ethics), σφαίρα (sphere, atmosphere, biosphere), εποχή (epoch), περίοδος (period), φως, φωτός (photograph), βοτάνη (botany), φυτό (phytology), κόσμος (cosmology, cosmopolitan, cosmogony), άνθρωπος (anthropology), ζώο (zoology), οξυγόνο (oxygen), υδρογόνο (hydrogen). Πολλές λέξεις ελληνικές πέρασαν από την επιστήμη στην καθημερινή γλώσσα ενός πιο προσεγμένου ύφους. Παραδείγματα:
θεωρία (theory), πρακτική (practice), εμπειρικός (empirical), λογική (logic), σύστημα (system), μέθοδος (method), κατηγορία (category), ιεραρχία (hierarchy), υπόθεσις (hypothesis), ανάλυσις-σύνθεσις (analysis-synthesis), κριτήρια (criteria), πρόβλημα (problem), αξίωμα-αξιωματικός (axiom-axiomatic), όργανο (organ, organise, organism), πρόγραμμα (program), θέμα (theme), θέσις (thesis), τόπος/τοπικός (topic), τύπος (type), φάση (phase), παράλληλος(parallel),σκοπός(scope),ζώνη(zone),σκεπτικός(sceptic/scepticism), σύμπτωμα (symptom), θεραπεία (therapy), κλίνη/κλινικός (clinic), διάγνωσις (diagnosis), φάρμακο (pharmacy), ενδημικός-επιδημικός (endemic-epidemic).
Ονόματαεπιστημών:φιλοσοφία(philosophy),φιλολογία(philology),ψυχολογία(psychology),φυσιολογία(physiology),μαθηματικά(mathematics), αριθμητική (arithmetics),φυσική (physics),γεωμετρία(geometry), γεωγραφία (geography), ιστορία (history), βιολογία (biology), οικονομία (economy), αστρονομία (astronomy), χημεία (chemistry).
Κύρια ονόματα:Αλέξανδρος (Alexander/Alex), Ανδρέας (Andrew), Βασίλειος (Basil), Βαρβάρα (Barbara), Χρίστος (Chris), Χριστόφορος (Christopher), Κύριλλος (Cyril), Δωροθέα (Dorothy), Ευγένιος (Eugene), Γεώργιος (George), Γρηγόριος (Gegory), Νικόλαος (Nicolas), Πέτρος (Peter), Φίλιππος (Philip), Θεόδωρος (Theodor) κ.ά.
Με λίγα σχετικώς παραδείγματα προσπάθησα να δείξω ποια είναι η παρουσία τής ελληνικής γλώσσας μέσα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και στην ευρωπαϊκή σκέψη, όπως εκφράζεται με έννοιες και με λέξεις των ευρωπαϊκών γλωσσών. Θα μπορούσα να αναφέρω χιλιάδες ελληνικές λέξεις, που είναι ήδη συγκεντρωμένες σε ειδικά έργα γλωσσολόγων, φιλολόγων και άλλων επιστημόνων και που μπορεί να βρει κανείς σε όλα τα έγκυρα λεξικά των επιμέρους ευρωπαϊκών γλωσσών. Ωστόσο, το θέμα δεν είναι ποσοτικό. Είναι ποιοτικό. Όπως φάνηκε, έννοιες-κλειδιά τού ευρωπαϊκού πολιτισμού (επιστήμης και επιμέρους επιστημών, θρησκείας, γραμμάτων, τεχνών, τεχνολογίας, πολιτικής, θεσμών κ.λπ.) είναι εκφρασμένες με ελληνικές λέξεις –και δευτερευόντως (αλλά αυτό δεν ήταν το θέμα μου) ―με λατινικές. Αυτό συνέβη, όπως εξήγησα, γιατί τα κείμενα και η γλώσσα μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων και διανοητών τής αρχαιότητας και τού Μεσαίωνα καθώς και τα κείμενα τής χριστιανικής θρησκείας και παράδοσης είναι γραμμένα σε ελληνική γλώσσα, η οποία πέρασε και σφράγισε όλη την ευρωπαϊκή διανόηση και όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες.
Σκοπός τής ομιλίας μου –θα το διασαφήσω για μία ακόμη φορά– δεν είναι να δείξω ότι η ελληνική γλώσσα υπερέχει των άλλων. Μίλησα ήδη στην αρχή τής ομιλίας μου για την ανάγκη τής πολυγλωσσσίας και την αξία όλων των γλωσσών ως πολιτισμικών μορφωμάτων. Αυτό που θέλησα να δείξω είναι πως ό,τι ονομάζουμε δυτικό ευρωπαϊκό πολιτισμό είναι ένα σύνολο αξιών, θέσεων, γνώσεων και μορφών καλλιέργειας τού πνεύματος που έχει προκύψει από τη συμβολή –μεγαλύτερη ή μικρότερη, πρώϊμη ή ύστερη χρονικώς– όλων των χωρών τής Ευρώπης και όλων των λαών που την κατοικούν. Ιστορικά ένα μεγάλο μερίδιο αυτής τής συμβολής ανήκει στις λεγόμενες κλασικές γλώσσες (Ελληνική και Λατινική), αφού ο δυτικός ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίχτηκε στα διδάγματα τής ελληνικής ορθολογικής σκέψης, στους ρωμαϊκούς θεσμούς και στη χριστιανική πίστη καθώς και στη ζωντάνια των νεότερων ισχυρών ευρωπαϊκών λαών. Γι’ αυτό ―θα το επαναλάβω μ’ αυτή την ευκαιρία― θα πρέπει οι κλασικές γλώσσες να ξαναπάρουν μια ουσιαστική θέση στην ευρωπαϊκή παιδεία και εκπαίδευση παράλληλα με τη διδασκαλία όλων των σύγχρονων ευρωπαϊκών γλωσσών. Το μήνυμα τού «ευρωπαϊκού έτους γλωσσών» που γιορτάζουμε σήμερα είναι να γίνουν περισσότερο γνωστές σε περισσότερους ανθρώπους εντός και εκτός τής Ευρώπης όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες, αλλά θα μου επιτρέψετε να προσθέσω ότι αυτή η στροφή προς τη γλώσσα πρέπει να γίνει η αφορμή για μια ευρύτερη γνωριμία και με τις γλώσσες μεγάλων λαών (Κίνα, Ιαπωνία, Ινδίες) πέρα από τα σύνορα τής Ευρώπης.
Είναι ευρύτερα γνωστό ότι οι περισσότερες γλώσσες τής Ευρώπης ―με εξαίρεση τη Φινλανδική, την Ουγγρική, τη Βασκική και μερικές άλλες― έχουν κοινή καταγωγή? ανήκουν στη μεγάλη (σε έκταση χρήσεως) οικογένεια των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών.
Αυτό προκύπτει από τη γλωσσολογική μελέτη τής (γραμματικής και συντακτικής) δομής και τού λεξιλογίου των γλωσσών αυτών, που εμφανίζουν μια στενότερη συγγένεια, η οποία διακρίνει τις «κλιτές» αυτές λεγόμενες γλώσσες από άλλες γλωσσικές οικογένειες (την Ιαπωνική, την Κινεζική, τις ουραλοαλταϊκές, τις αφρικανικές, τις γλώσσες τού Ειρηνικού κ.λπ.) με διαφορετική δομή και διαφορετικό λεξιλόγιο.
H γλώσσα είναι το πιο εμφανές γνώρισμα τής εθνικής ταυτότητας και φυσιογνωμίας ενός λαού και, μέσα από τα γραπτά κείμενα, το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα τού πολιτισμού ενός λαού, αυτό που ξεπερνάει τον χρόνο και τον χώρο. Η Ενωμένη Ευρώπη, η οποία αποτελεί ένα κεφαλαιώδες πολιτικό γεγονός τού σύγχρονου κόσμου μετά την κατάρρευση τού ανατολικού συνασπισμού, είναι από τη φύση της θεσμός πολυεθνικός, άρα και πολυπολιτισμικός και, κατ’ ανάγκην, πολυγλωσσικός. Αν η Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι χοάνη αφομοίωσης και αποπροσωποποίησης των λαών που εντάσσονται σ’ αυτήν? αν, όπως πιστεύεται, είναι ένωση και συνεργασία εθνών τής Ευρώπης που διατηρούν τη διαφορετικότητά τους και τις εθνικές τους επιλογές (στον πολιτισμό, στην παιδεία, στον τρόπο ζωής, στη νοοτροπία, στη θρησκευτική τους πίστη κ.λπ.), τότε η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι, εξ ορισμού, και χώρος συνάντησης περισσοτέρων γλωσσών, των γλωσσών που μιλούν οι λαοί οι οποίοι απαρτίζουν την Ενωμένη Ευρώπη. Κύρια πρόκληση για τους πολίτες τής Ενωμένης Ευρώπης, η πιο χαρακτηριστική, η πιο πνευματική και ηθικά η πιο ανιδιοτελής, είναι η πρόκληση τής πολυγλωσσίας: η πρόκληση, τα κίνητρα και η δημιουργία δυνατοτήτων να μάθουν οι πολίτες τής Ευρώπης περισσότερες γλώσσες, ώστε να γνωρίσουν, να καταλάβουν και να εκτιμήσουν βαθύτερα και ουσιαστικά — μαθαίνοντας τη γλώσσα τους — τον πολιτισμό, το σύστημα αξιών, τη νοοτροπία και την ανθρώπινη διάσταση των λαών με τους οποίους ζουν μαζί, συνεργάζονται και συναποφασίζουν για ποικίλα θέματα. Δεν υπάρχει πιο άμεσος, πιο ουσιαστικός και πιο σύντομος δρόμος να γνωρίσεις έναν λαό από το να μάθεις τη γλώσσα του. Γιατί η γλώσσα κάθε λαού είναι ο τρόπος που βλέπει, συλλαμβάνει, ταξινομεί και δηλώνει τον κόσμο. Κάθε εθνική γλώσσα είναι και μια άλλη ταξινομία τού κόσμου, μια άλλη προσέγγιση, ένα σύνολο επιλογών, που δίνει ξεχωριστή αξία σε κάθε γλώσσα, την αξία που έχει καθ’ εαυτήν η συλλογική έκφραση ενός λαού, η εθνική του λαλιά. Κάθε εθνική γλώσσα είναι μια αυταξία, αντικείμενο μελέτης και σεβασμού από τους άλλους λαούς. Και, όπως λέμε οι γλωσσολόγοι, δεν υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες γλώσσες? υπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι που εκφράζονται διαφορετικά μέσα από τις δυνατότητες που δίνει στον άνθρωπο το κυριότερο βιολογικό του γνώρισμα: η νόηση και η έκφραση τής νόησης, η γλώσσα. Η μόνη διάκριση, που από την πράξη μπορεί να γίνει και γίνεται είναι η διάκριση σε πολιτισμικά (λογοτεχνικά, φιλολογικά και επιστημονικά) περισσότερο ή λιγότερο καλλιεργημένες γλώσσες. Σε γλώσσες, οι οποίες σε μια περίοδο τής ιστορίας τής χρήσης τους, έδωσαν ή πήραν γλωσσικά στοιχεία (λέξεις κυρίως που αποτελούν τα λεγόμενα «λεξιλογικά δάνεια») πράγμα που συμβαίνει πάντοτε στη συνάντηση λαών και πολιτισμών («language contact»). Έτσι λ.χ. παλιότερα η Ελληνική και η Λατινική, πρόσφατα η Αγγλική ―για να αναφερθούμε σε λίγα μόνον παραδείγματα τέτοιων γλωσσών― έδωσαν ή δίνουν λέξεις που τις χρησιμοποιούν οι ομιλητές άλλων γλωσσών. Αυτό δεν είναι ούτε μειωτικό, ούτε ολέθριο, φτάνει μόνο να γίνεται σε περιορισμένη έκταση ώστε να μην αλλοιώνεται η σύσταση τής γλώσσας που λειτουργεί ως λήπτης και να γίνεται κατά τρόπον που να εξυπηρετεί πραγματικές επικοινωνιακές ανάγκες και όχι επίπλαστες (λόγους επίδειξης, ξενομανίας ή γλωσσικού γοήτρου, που εξυπηρετούν άλλες σκοπιμότητες).
Τέλος, η πρόκληση τής πολυγλωσσίας γίνεται όλο και περισσότερο αναγκαία σε ευρύτερη κλίμακα με την ευρύτερη συνάντηση των λαών που πραγματοποιείται στα χρόνια μας, με την περίφημη παγκοσμιοποίηση. Η παγκόσμια συνεργασία των λαών στo πλαίσιo τής οικονομίας, τής επικοινωνίας με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τής τεχνολογίας, τής γνωριμίας με τις διάφορες χώρες και τον πολιτισμό τους αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο για την εκμάθηση περισσοτέρων γλωσσών, παράλληλα προς την επιμονή και την προσπάθεια για καλύτερη γνώση τής μητρικής γλώσσας που παραμένει έργο ζωής. Για να μην αλλοτριωθείς και αφομοιωθείς γλωσσικά ―και κατ’ επέκταση πολιτισμικά και εθνικά― μέσα στον εξισωτισμό και στην άμορφη αμαλγαματοποίηση, πρέπει πρώτα και πάνω απ’ όλα να έχεις τη δική σου γλωσσική ταυτότητα που είναι συνάμα και κύριο χαρακτηριστικό τής εθνικής σου ταυτότητας. Η πιο υγιής προσέγγιση στην πραγματικότητα τής παγκοσμιοποίησης είναι η συνάντηση ατόμων και λαών μέσα από τη γλωσσική πολυμορφία. Η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί και δεν πρέπει να πάρει τον χαρακτήρα τού γλωσσικού εξισωτισμού μέσα από την αναγωγή μιας οποιασδήποτε γλώσσας σε παγκόσμια γλώσσα. Μια τέτοια γλωσσική παγκοσμιοποίηση θα οδηγούσε στον ηγεμονισμό μιας γλώσσας εις βάρος όλων των άλλων, πράγμα που θα ήταν ολέθριο για την πολιτισμική πολυμορφία τού κόσμου μας και για την ίδια την έννοια τής παγκοσμιοποίησης, η οποία θα προσλάμβανε έτσι μορφή ανεπίτρεπτης γλωσσικής και πολιτισμικής τυραννίας. Ας μη ξεχνάμε ότι η γλώσσα είναι, πάνω απ’ όλα, αξία, κύρια αξία στο σύστημα αξιών που αποτελεί έναν πολιτισμό.
Είναι χαρακτηριστικό και διδακτικό μαζί ότι και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα πέρασε διάφορα στάδια προβληματισμού ως προς την αντιμετώπιση τής γλωσσικής επικοινωνίας των κρατών-μελών της, για να υπάρξει οικονομία στις σημαντικές δαπάνες που απαιτεί η μετάφραση και διερμηνεία τής γραπτής και προφορικής επικοινωνίας σε όλες τις γλώσσες τής Κοινότητας (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική, Ελληνική, Ολλανδική, Δανική, Πορτογαλική, Σουηδική και Φινλανδική). Από τη σκέψη καθιέρωσης μιας ενιαίας γλώσσας (τής Αγγλικής ή τής Γαλλικής), περάσαμε στη σκέψη καθιέρωσης ―ως γλωσσών εργασίας― τεσσάρων ευρωπαϊκών γλωσσών (Αγγλικής, Γαλλικής, Γερμανικής και Ιταλικής), αλλά ωριμότερη σκέψη έδειξε πως αυτό θα οδηγούσε σε ανεπίτρεπτες διακρίσεις γλωσσών, δηλ. χωρών, λαών και πολιτισμών, κι έτσι παρέμενε το αρχικό καθεστώς, τής διατήρησης τής ισοτιμίας στην επικοινωνία όλων των γλωσσών τής Κοινότητας. Έγιναν μάλιστα και περαιτέρω βήματα: δημιουργήθηκαν προγράμματα (Lingua) και προοπτικές υποστήριξης τής εκμάθησης περισσοτέρων γλωσσών από τους πολίτες τής Ευρώπης με σταδιακά δημιουργούμενες δυνατότητες διδασκαλίας όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών σε ορισμένα σχολεία των ευρωπαϊκών χωρών. Η έμφαση που δίδεται σήμερα στη γλωσσική πολυμορφία και στην ισοτιμία των ευρωπαϊκών γλωσσών δηλώνεται και με την οργάνωση τού «ευρωπαϊκού έτους γλωσσών» που είναι η αναφορά, η γνωριμία και η ευρύτερη προβολή όλων των γλωσσών τής Ενωμένης Ευρώπης. Αυτή η θέση, αυτή η αποτίμηση και αυτή η οφειλόμενη τιμή προς όλες τις γλώσσες τής Ευρώπης και, κατ’ επέκταση, προς όλες τις γλώσσες τού κόσμου, προς τη γλώσσα εν γένει ως πολιτισμικό μόρφωμα και προς τα άτομα και τους λαούς που χρησιμοποιούν τις διάφορες γλώσσες ως μητρικές ή εθνικές γλώσσες, αυτό είναι το γλωσσικό μήνυμα τής Ευρώπης.
Ελληνική γλώσσα
Μετά τις γενικές αυτές θέσεις και εκτιμήσεις, θα αναφερθώ στην ελληνική γλώσσα, στην ιστορική παρουσία και στη συμβολή της στη δήλωση βασικών εννοιών τού ευρωπαϊκού πολιτισμού μέσα από την επίδραση που άσκησε ο ελληνικός στοχασμός στην εξέλιξη τού πολιτισμού στην Ευρώπη. Η ελληνική γλώσσα ―για να αρχίσω με μερικές ιστορικές πληροφορίες― ομιλείται στην Ελλάδα χωρίς διακοπή επί 40 περίπου αιώνες. Ομιλείται τουλάχιστον από το 2.000 π.Χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα (εννοώ τα κείμενα πινακίδων τής γραμμικής γραφής Β΄). Από τον 8ο αι. π.Χ. μέχρι σήμερα γράφεται με το ελληνικό αλφάβητο, την πρώτη πραγματική αλφαβητική γραφή, αρχίζοντας από τα έπη του Ομήρου και τις πρώτες ελληνικές επιγραφές (τού 8ου αι. π.Χ.) μέχρι τα κείμενα τής σημερινής Ελληνικής. Το ελληνικό αλφάβητο τής Χαλκίδας (Δυτικό αλφάβητο) μεταφέρθηκε στη Μ. Ελλάδα τής Ιταλία και μετεξελίχθηκε στο γνωστό λατινικό αλφάβητο, όπως και τον 9ο αι. μ.Χ. (στη Βυζαντινή περίοδο), με τον εκχριστιανισμό των Σλάβων από τους Έλληνες μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο, με βάση το ελληνικό πλάστηκε το κυριλλικό αλφάβητο που χρησιμοποιείται και σήμερα στη γραφή των σλαβικών γλωσσών. Τριανταπέντε αιώνες λοιπόν γραπτής παράδοσης και σαράντα τουλάχιστον αιώνες συνεχούς προφορικής παράδοσης εξασφάλισαν στην ελληνική γλώσσα μια πρώιμη καλλιέργεια τόσο τού προφορικού όσο και τού γραπτού λόγου και τής προσέδωσαν επίσης την ιδιαιτερότητα να είναι η μόνη γλώσσα στον κόσμο ―όσο γνωρίζω― που χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα από τον ίδιο λαό, τους Έλληνες, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, την Ελλάδα, με μια βασική δομή (γραμματικοσυντακτική) και μ’ ένα λεξιλόγιο, που άλλαξαν και ανανεώθηκαν, φυσικά, στο πέρασμα των αιώνων, αλλά που λόγω διαφόρων ιστορικών συγκυριών (δημιουργία αττικιστικής παράδοσης, επιστροφή στις πηγές τής αρχαίας γλώσσας κ.λπ.) έχουν διατηρήσει μια τέτοια συνοχή δομής και λεξιλογίου, ώστε να αναγνωρίζεται από τους μελετητές τής ελληνικής γλώσσας και από τους ίδιους τους σημερινούς ομιλητές ως ενιαία γλώσσα.
Αυτό που συνέβη με την ελληνική γλώσσα ως ιστορικό πολιτισμικό γεγονός και που δίνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα σ’ αυτή τη γλώσσα είναι ότι με τη στροφή προς τα κλασσικά γράμματα που έγινε στην Ευρώπη ιδίως κατά την Αναγέννηση (14ο – 17ο αι.), η Ευρώπη γνώρισε, μελέτησε και επηρεάστηκε από τους μεγάλους Έλληνες στοχαστές τής αρχαιότητας: φιλοσόφους (τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τους Προσωκρατικούς [Ηράκλειτο, Εμπεδοκλή, Δημόκριτο κ.ά.] και τους Στωικούς), ποιητές (τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τη Σαπφώ, τον Αλκαίο), τραγικούς θεατρικούς συγγραφείς (Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη), ιστορικούς (Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Πολύβιο, Παυσανία), ιατρούς (Ιπποκράτη, Γαληνό), ρήτορες (Δημοσθένη, Ισοκράτη κ.ά.), άλλους συγγραφείς (Πλούταρχο, Λουκιανό, Θεόφραστο, Αρχιμήδη, Ευκλείδη, Στράβωνα κ.ά.), γραμματικούς (Διονύσιο, Απολλώνιο κ.ά.). Πρόκειται για μεγάλα πνεύματα τού ανθρώπινου στοχασμού που σφράγισαν με τα έργα τους τον τρόπο τής σκέψης στον ευρωπαϊκό χώρο, αφού για αιώνες αποτελούσαν μέρος τής γενικής εκπαίδευσης των νέων στα σχολεία τής Ευρώπης. Βασικές έννοιες με τις οποίες λειτουργεί η ανθρώπινη σκέψη ―σε μια ανθρωποκεντρική και διαχρονική αντίληψη τού ανθρώπου που ήταν η ελληνική σκέψη―, ιδέες, προβληματισμοί, θεσμοί, αξίες, θέσεις, εκτιμήσεις κ.λπ. πέρασαν μέσα από τα κείμενα των μεγάλων συγγραφέων και καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες μέσα από τις ελληνικές λέξεις που χρησιμοποίησαν οι Έλληνες. Το ίδιο συνέβη και σ’ έναν άλλο εννοιολογικό χώρο, τον χώρο τής χριστιανικής θρησκείας, αφού η Κ. Διαθήκη, η επίσημη μετάφραση τής Π. Διαθήκης, τα κείμενα των Μεγάλων Πατέρων τής Εκκλησίας, η Θεία Λειτουργία, η Βυζαντινή υμνογραφία, όλα είναι σε ελληνική γλώσσα.
Θα προσπαθήσω εφεξής να δώσω μερικά δείγματα λέξεων-εννοιών τής Ελληνικής που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική κ.ά.). Για πρακτικούς λόγους (για να μη κουράσω, δίνοντας τις λέξεις στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες με φανερή απώλεια χρόνου), θα αναφέρομαι κυρίως στη μορφή που πήραν οι ελληνικές λέξεις στην Αγγλική, με περιορισμένη αναφορά σε άλλες γλώσσες.
Ευρώπη (Europe). To όνομα τής Ευρώπης είναι η ελληνική ονομασία ενός μυθολογικού προσώπου. Η πιο πιθανή ετυμολογία τής λέξης Ευρώπη είναι «αυτή που έχει «ευρείς ώπας», μεγάλα μάτια». Η ρίζα οπ- βρίσκεται σε λέξεις όπως οπτικός (optical, optician.) Από το όνομα τής Ευρώπης προήλθε και το όνομα τού ευρωπαϊκού νομίσματος euro (ευρώ από το α΄ τμήμα τού ονόματος), το οποίο μάλιστα γράφεται πάνω στο χαρτονόμισμα και με την ελληνική γραφή τής λέξης ως ΕΥΡΩ. Από το α’ συνθετικό ευρο- προήλθαν πολλές σύνθετες λέξεις όπως το αγγλικό eurosceptical (ευρο- + σκέπτομαι / σκεπτικός.)
Ένας εννοιολογικός χώρος όπου οι ελληνικές έννοιες πέρασαν με ελληνικές λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες είναι το εννοιολογικό πεδίο τής πολιτικής, των θεσμών και τής ιδεολογίας:
πολιτική (politics). Η λέξη προέρχεται από το ελληνικό πολιτικός? πολιτική τέχνη ή επιστήμη ήταν η τεχνική και οι γνώσεις τού πολίτη στη δημοκρατία τής αρχαίας Αθήνας, πώς να ασκεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του: να εκλέγεται και να εκλέγει, να στρατεύεται, να γίνεται χορηγός, χρηματοδότης, ώστε οι πολίτες να παρακολουθούν δωρεάν τις θεατρικές παραστάσεις, τις αρχαίες τραγωδίες που είχαν παιδευτικό χαρακτήρα? πολιτική < πολιτικός < πολίτης < πόλις (η πόλη – κράτος στην αρχαία δημοκρατία).
δημοκρατία (democracy). Από το δήμος «people» και το κράτος «power»: δήλωνε τη δύναμη, την εξουσία τού λαού, των πολλών, των πολιτών? αντιτιθέμενο προς την αριστοκρατία, τη δύναμη, την εξουσία των αρίστων «elit», που κατέληγε να είναι η εξουσία των λίγων. Η αθηναϊκή δημοκρατία αποτέλεσε το πρότυπο διακυβερνήσεως μιας πολιτείας, μια και ήταν το πολίτευμα που κατοχύρωνε και εγγυόταν τα δημοκρατικά δικαιώματα όλων των πολιτών. Τόσο η αριστοκρατία όσο και τα πολιτεύματα με έναν άρχοντα, η μοναρχία (η κληρονομική εξουσία, η αρχή τού ενός και μόνου άρχοντα) δεν επικράτησαν στην κλασική Ελλάδα, όπως δεν ήταν αποδεκτή και η αναρχία (anarchy). Το ίδιο ανεπιθύμητες ήταν αντιδημοκρατικές πολιτικές καταστάσεις απόλυτης εξουσίας: ο δεσποτισμός /(< δεσπότης despotism, «κύριος, απόλυτος άρχοντας»), ο ηγεμονισμός/hegemony/hegemonism ( < ηγεμών «αυταρχικός άρχοντας») και η τυραννία/tyranny (< τύραννος «απόλυτος, αυταρχικός άρχοντας»).
Βάση τής δημοκρατίας ήταν ο διάλογος (dialogue) από το διαλέγομαι, «συνομιλώ, συζητώ με τους άλλους αναζητώντας το σωστό». Από το ίδιο ρήμα προήλθε η διαλεκτική μέθοδος στη φιλοσοφία, η μέθοδος αναζήτησης τής αλήθειας μέσα από ερωτήσεις και απαντήσεις, μέσα από τον διάλογο. Αργότερα, σε μεσαιωνικούς χρόνους, πλάστηκε και ο μονόλογος (μόνος + λόγος: «speaking alone as the only speaker») που είχε εξαρχής αρνητική σημασία (pejorative). To να διαλέγεσαι και να μιλάς σωστά, αντικειμενικά, πειστικά και δημιουργικά, το να είσαι ρήτωρ (rhetor) και να γνωρίζεις τη ρητορική τέχνη (rhetorics) ήταν προτέρημα? φτάνει να μη παρασύρεις τον δήμο, τον λαό με τη ρητορική σου σε άστοχες αποφάσεις, να μην είσαι δημαγωγός/demagogue (< δήμον + άγω). Όλα αυτά είναι, βεβαίως, θέματα πολιτικής ιδεολογίας/ideology/, μιας άλλης γνωστής λές τού πολιτικού λεξιλογίου, η οποία ξεκινάει από την πολύ σημαντική ελληνική λέξη ιδέα που έδωσε στις ευρωπαϊκές γλώσσες τις αντίστοιχες λέξεις (αγγλ. idea, γαλλ. idee, ισπ./ιταλ. idea, γερμ. Idee κ.λπ.). Η αρχική σημασία τού ιδέα είναι «αυτό που βλέπω με τον νου μου, που συλλαμβάνω με το μυαλό μου», η όραση ως πηγή γνώσεως. Από την ίδια ρίζα τής Ελληνικής προέρχονται δύο άλλες σημαντικές λέξεις, η ιστορία ( < ίστωρ «ο γνώστης», αρχικά «αυτός που βλέπει με τα μάτια του και γνωρίζει καλά»? (πβ. αγγλ. history και story ―μέσω τού λατινικού―, γαλλ. histoire, ιταλ. istoria, ισπ. historia) και «αυτό που φαίνεται χωρίς και να είναι στην πραγματικότητα», το είδωλο (αγγλ. idol, γαλλ. idole, ισπ./ιταλ. idolo).
Ο εννοιολογικός χώρος τής παιδείας και τής τέχνης έδωσε μια άλλη σειρά βασικών λέξεων:
θέατρο (theater)? ο χώρος όπου «θεώμεθα» (θέατρο < θεώμαι «βλέπω») τα δρώμενα, αυτά που πράττονται, το δράμα (< δρω «πράττω»), που μπορεί να είναι συγκινητικό ως τραγωδία/tragedy (< τράγος «σάτυρος με μορφή τράγου» (goat) + ωδή «τραγούδι») ή σατιρικό ως κωμωδία/comedy (< κώμος «εύθυμη ομάδα, συντροφιά (νέων)» + ωδή «τραγούδι»). Από τις βασικές λέξεις τράγος και κώμος (σε συνάρτηση με την τραγωδία και την κωμωδία) πλάστηκαν και οι λέξεις τραγικός (tragic) και κωμικός (comic). Η έννοια τού «δημιουργώ» έδωσε από το ρήμα ποιώ «κάνω, δημιουργώ» το ποίημα «γλωσσική δημιουργία» (poem), την ποίηση (poetry) και τον ποιητή (poet). [Ας σημειωθεί εδώ ότι τρία βασικά ρήματα τής Ελληνικής με τη σημασία τού «κάνω» έδωσαν σειρά λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες: (i) δρω «εκτελώ» (perform, act) > δράμα (drama), δραματοποιώ (dramatize), δραματικός (dramatic) και δράσις – δραστικός (drastic)? (ii) πράττω (do) > πράξις (praxis), πρακτικός (practical, practice), πράγμα > πραγματικός (pragmatic, pragmatism, pragmatist) και πρόσφατα το αμερικανικό chiropractic? (iii) ενεργώ (operate, activate), ενέργεια (energy), ενεργητικός (energetic), ενεργοποιώ (energize)]. Επιστρέφοντας στο θέατρο ας θυμηθούμε μερικές θεατρικές έννοιες που έδωσαν λαβή σε σειρά ευρωπαϊκών λέξεων: σκηνή (αγγλ. scene, γαλλ. scene, ιταλ. scena, ισπ. scena κ.ά.), χαρακτήρ/character (< χαράσσω «χαράζω στοιχεία με τα οποία γνωρίζεται κάτι / κάποιος»), επεισόδιο/episode «το διαλογικό μέρος τής τραγωδίας ανάμεσα σε δύο χορικά), πρωταγωνιστής/protagonist (< ο κύριος, ο πρώτος χαρακτήρας), ορχήστρα/orchestra (αρχική σημασία «ο χώρος τού θεάτρου όπου ορχούντο, χόρευαν»). Οι Mούσες, θεές των διαφόρων καλών τεχνών, έδωσαν τη λέξη μουσική (ενν. τέχνη)/music (< αρχική σημασία «ο αναφερόμενος στις Μούσες, κάθε μορφή τέχνης που προστάτευαν οι Μούσες»: μουσική, ζωγραφική, χορός, ποίηση, πεζογραφία, φιλοσοφία) και τη λέξη μουσείο/museum («χώρος αφιερωμένος στις Μούσες και, κατ’ επέκταση, στις τέχνες που προστάτευαν»). Με τη μουσική συνδέονται και πολλές άλλες λέξεις που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Θυμίζω μερικές: μελωδία/melody (< μέλος «τραγούδι»? αρχική σημασία: «άρθρωση, αρμονική άρθρωση»)? αρμονία/harmony (< αρμός• αρχική σημασία «η καλή συναρμογή, η αψεγάδιαστη σύνδεση»)• από τη λέξη αρμονία πλάστηκε και το αρμόνιο (harmonium), το εκκλησιαστικό όργανο. Οι Γάλλοι ή οι Ιταλοί έπλασαν από την αρμονία το philarmonique ή filarmonico «αυτός που αγαπάει την αρμονία», απ’ όπου το αγγλ. philharmonic, η φιλαρμονική (ενν. ορχήστρα). Όμοια πλάστηκε και το symphony/symphonic από το ελλην. συμφωνία «αρμονία, αρμονική συνύπαρξη». ρυθμός/rhythm (< ρέω? αρχική σημ. «η ροή που χαρακτηρίζεται από κανονικότητα, από κανονικώς επαναλαμβανόμενα ή συνεχόμενα στοιχεία»)? τόνος/tone (< τείνω? αρχική σημασία «ο ήχος από την ένταση, το τέντωμα των χορδών μουσικού οργάνου»)? μέτρο /meter (< μέτρον• αρχική σημασία «μέτρηση των ρυθμικών κομματιών στην ποίηση, στον έμμετρο λόγο»)? συμμετρία/symmetry (< σύν + μέτρον «αυτός που έχει σωστές αναλογίες»). Ας σημειωθεί ότι και η συναφής λέξη αναλογία (analogy) «η αντιστοιχία χαρακτηριστικών μεταξύ δύο πραγμάτων», έδωσε στην Αγγλική και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες τα analogy, analogous, analogue, analogic κ.ά.
Από τον χώρο τής παιδείας αναφέρω ενδεικτικά το σχολή (αρχική σημασία «ελεύθερος χρόνος», ο οποίος στην αρχαία Αθήνα καταναλωνόταν, ευτυχώς, για συζητήσεις προς απόκτηση γνώσεων και καλλιέργεια τής νόησης τού ανθρώπου), απ’ όπου τα λατ. schola, ιταλ. schola, ισπ. escuela, αγγλ. school, γαλλ. ecole, γερμ. Schule κ.λπ.? το ακαδημία/academy/academic (< Ακαδημία/Ακαδήμεια Πλάτωνος «η σχολή τού Πλάτωνος στον Κολωνό που βρισκόταν στο ιερό άλσος τού Ακάδημου < εκάς + δήμος, ο απόμακρος, ο εκτός κέντρου δήμος»). το γυμνάσιο/gymnasium (< γυμνάζομαι < γυμνός? αρχική σημασία «τόπος όπου γυμνάζονται οι νέοι γυμνοί, χωρίς ενδυμασία»)? το λύκειο/lyceum (< το γυμνάσιο κοντά στο ιερό τού Λυκείου Απόλλωνος, η Σχολή όπου δίδαξε ο Σωκράτης και κυρίως ο Αριστοτέλης). Και μιλώντας για γυμνάσια και γυμναστική ας μη ξεχνάμε τη λέξη αθλητής/αθλητισμός/athlete/athletics (< αθλούμαι < άθλον «βραβείο, έπαθλο»? αρχική σημασία «αμιλλώμαι με άλλους διεκδικώντας τη νίκη, τη διάκριση, το βραβείο»). Ας σημειώσουμε επίσης ότι η μέγιστη διάκριση των αθλητών γινόταν στους Ολυμπιακούς αγώνες (Olympic games), που ήταν πανελλήνια οργάνωση στην αρχαία Ολυμπία μεγάλου κύρους, ιδίως ηθικού.
Αναφέρθηκα μέχρι τώρα σ’ έναν μικρό αριθμό λέξεων σημαντικών για βασικές έννοιες τού ευρωπαϊκού πολιτισμού, τις οποίες σχολίασα με ελάχιστα λόγια. Εφεξής, ελλείψει χρόνου, θα αναφερθώ σε μερικές άλλες ομάδες βασικών λέξεων χωρίς εκτενή σχόλια.
Πρώτα, μερικές γενικές λέξεις: τάλαντο/ταλέντο (talent)? αισθητική (aesthetics)? μύθος (myth)? φαντασία (fantasy, fantastic), μαγικός (magic), μυστήριο (mystery), ερωτικός (erotic), ενθουσιασμός (enthusiasm < ένθεος «αυτός που έχει μέσα του τον θεό»), συμπόσιο (symposium < σύν + πίνω), ήρως (hero) και ηρωίνη (< heroine «αυτό που σε κάνει να αισθάνεσαι σαν ήρωας, να αισθάνεσαι δύναμη και ευφορία!),στρατηγός/στρατηγική (strategy), τακτική (tactics), συμπάθεια (sympathy), απολογία (apology/apologize).
Από τον χώρο τής τεχνολογίας/technology? (αρχική σημασία «γραμματική ανάλυση των λέξεων ενός κειμένου»): τεχνικός (technical), μηχανή/μηχανικός (machine/mechanic), ενέργεια (energy), ηλεκτρικός/ηλεκτρονικός (electric/ electronic), αυτο-:αυτόματος (automatic), αυτοκίνητο (automobile), αυτόνομος (autonomous), αεροπλάνο (airplane < αήρ +πλανώμαι? αρχική σημασία «πλανώμαι, πετώ στον αέρα»), ελικόπτερο (helicopter < έλιξ + πτερό), τηλε- (τηλέφωνο/telephone (< τήλε + φωνή), τηλεσκόπιο/telescope (< τήλε + σκοπώ), ελαστικός (elastic), πλαστικός (plastic), σχήμα (scheme), σχέδιο (αγγλ. sketch, ιταλ. schizzo).
Από τον χώρο τής ίδιας τής γλώσσας και τής ανάλυσής της: γραμματική/grammar (< γράμματα• αρχική σημασία «μελέτη τού γραπτού λόγου), σύνταξη/syntax (< συντάσσω «τοποθετώ μαζί»), λεξικό (lexicon), ετυμολογία/ etymology (< έτυμος «αληθινός»? αρχ. σημασία «αναζήτηση τής αληθούς προελεύσεως των λέξεων»), σημαντική/semantics (< σημαντικός < σημαίνω), συνώνυμο/synonym (< συν+όνομα), σημειωτική/semiotics (< σημείο), φωνητική (phonetics), συλλαβή (syllable), φράση (phrase), κόμμα/comma (< κόπτω), παράγραφος (paragraph), αλφάβητο (alphabet), διάλεκτος (dialect).
Ιδιαίτερα πολλές είναι οι ελληνικές λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες από τον χώρο τής θεολογίας, δοθέντος ότι, όπως είναι γνωστό, τα κυριότερα ιερά κείμενα είναι γραμμένα σε ελληνική γλώσσα. Μερικά δείγματα:
Χριστός/Christ (< χρίω? αρχική σημασία «αυτός που φέρει το χρίσμα τού σωτήρα»), χριστιανός (Christian), Βίβλος (Bible), θεολογία/theology (< θεός), αθεϊσμός (atheism), μονοθεϊσμός (monotheism), πολυθεϊσμός (polytheism), εκκλησία (eglise), κυριακόν [ενν. δώμα] (church, Kirche), καθέδρα (cathedral), λειτουργία (liturgy), δογματικός (dogmatic), καθολικός (catholic), ορθόδοξος (orthodox), προφήτης (prophet), άγγελος (angel), διάβολος (devil), απόστολος (apostle), μοναχός (αγγλ. monk, γαλλ. moine), κληρικός (clergy, γαλλ. clerc), πρεσβύτερος (αγγλ. priest, presbyterian, γαλλ. pretre), επίσκοπος (bishop), λαϊκός (layman), πατριάρχης (patriarch), πάπας (pope), βάπτισμα (baptism), ευλογία (eulogy), ψαλμός (psalm), ύμνος (hymn), αίρεση (heresy), σκάνδαλo (scandal), παράδεισος (paradise).
Από τον χώρο τής φύσης και τής επιστήμης:
φύση/φυσικός (physics, physician, plysiognomy, physiotherapy, physiology), οίκος (eco-nomy, eco-logy, eco-system), βίος (bio-logy, bio-graphy, bio-physics, bio-chemistry, bio-ethics), σφαίρα (sphere, atmosphere, biosphere), εποχή (epoch), περίοδος (period), φως, φωτός (photograph), βοτάνη (botany), φυτό (phytology), κόσμος (cosmology, cosmopolitan, cosmogony), άνθρωπος (anthropology), ζώο (zoology), οξυγόνο (oxygen), υδρογόνο (hydrogen). Πολλές λέξεις ελληνικές πέρασαν από την επιστήμη στην καθημερινή γλώσσα ενός πιο προσεγμένου ύφους. Παραδείγματα:
θεωρία (theory), πρακτική (practice), εμπειρικός (empirical), λογική (logic), σύστημα (system), μέθοδος (method), κατηγορία (category), ιεραρχία (hierarchy), υπόθεσις (hypothesis), ανάλυσις-σύνθεσις (analysis-synthesis), κριτήρια (criteria), πρόβλημα (problem), αξίωμα-αξιωματικός (axiom-axiomatic), όργανο (organ, organise, organism), πρόγραμμα (program), θέμα (theme), θέσις (thesis), τόπος/τοπικός (topic), τύπος (type), φάση (phase), παράλληλος(parallel),σκοπός(scope),ζώνη(zone),σκεπτικός(sceptic/scepticism), σύμπτωμα (symptom), θεραπεία (therapy), κλίνη/κλινικός (clinic), διάγνωσις (diagnosis), φάρμακο (pharmacy), ενδημικός-επιδημικός (endemic-epidemic).
Ονόματαεπιστημών:φιλοσοφία(philosophy),φιλολογία(philology),ψυχολογία(psychology),φυσιολογία(physiology),μαθηματικά(mathematics), αριθμητική (arithmetics),φυσική (physics),γεωμετρία(geometry), γεωγραφία (geography), ιστορία (history), βιολογία (biology), οικονομία (economy), αστρονομία (astronomy), χημεία (chemistry).
Κύρια ονόματα:Αλέξανδρος (Alexander/Alex), Ανδρέας (Andrew), Βασίλειος (Basil), Βαρβάρα (Barbara), Χρίστος (Chris), Χριστόφορος (Christopher), Κύριλλος (Cyril), Δωροθέα (Dorothy), Ευγένιος (Eugene), Γεώργιος (George), Γρηγόριος (Gegory), Νικόλαος (Nicolas), Πέτρος (Peter), Φίλιππος (Philip), Θεόδωρος (Theodor) κ.ά.
Με λίγα σχετικώς παραδείγματα προσπάθησα να δείξω ποια είναι η παρουσία τής ελληνικής γλώσσας μέσα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και στην ευρωπαϊκή σκέψη, όπως εκφράζεται με έννοιες και με λέξεις των ευρωπαϊκών γλωσσών. Θα μπορούσα να αναφέρω χιλιάδες ελληνικές λέξεις, που είναι ήδη συγκεντρωμένες σε ειδικά έργα γλωσσολόγων, φιλολόγων και άλλων επιστημόνων και που μπορεί να βρει κανείς σε όλα τα έγκυρα λεξικά των επιμέρους ευρωπαϊκών γλωσσών. Ωστόσο, το θέμα δεν είναι ποσοτικό. Είναι ποιοτικό. Όπως φάνηκε, έννοιες-κλειδιά τού ευρωπαϊκού πολιτισμού (επιστήμης και επιμέρους επιστημών, θρησκείας, γραμμάτων, τεχνών, τεχνολογίας, πολιτικής, θεσμών κ.λπ.) είναι εκφρασμένες με ελληνικές λέξεις –και δευτερευόντως (αλλά αυτό δεν ήταν το θέμα μου) ―με λατινικές. Αυτό συνέβη, όπως εξήγησα, γιατί τα κείμενα και η γλώσσα μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων και διανοητών τής αρχαιότητας και τού Μεσαίωνα καθώς και τα κείμενα τής χριστιανικής θρησκείας και παράδοσης είναι γραμμένα σε ελληνική γλώσσα, η οποία πέρασε και σφράγισε όλη την ευρωπαϊκή διανόηση και όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες.
Σκοπός τής ομιλίας μου –θα το διασαφήσω για μία ακόμη φορά– δεν είναι να δείξω ότι η ελληνική γλώσσα υπερέχει των άλλων. Μίλησα ήδη στην αρχή τής ομιλίας μου για την ανάγκη τής πολυγλωσσσίας και την αξία όλων των γλωσσών ως πολιτισμικών μορφωμάτων. Αυτό που θέλησα να δείξω είναι πως ό,τι ονομάζουμε δυτικό ευρωπαϊκό πολιτισμό είναι ένα σύνολο αξιών, θέσεων, γνώσεων και μορφών καλλιέργειας τού πνεύματος που έχει προκύψει από τη συμβολή –μεγαλύτερη ή μικρότερη, πρώϊμη ή ύστερη χρονικώς– όλων των χωρών τής Ευρώπης και όλων των λαών που την κατοικούν. Ιστορικά ένα μεγάλο μερίδιο αυτής τής συμβολής ανήκει στις λεγόμενες κλασικές γλώσσες (Ελληνική και Λατινική), αφού ο δυτικός ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίχτηκε στα διδάγματα τής ελληνικής ορθολογικής σκέψης, στους ρωμαϊκούς θεσμούς και στη χριστιανική πίστη καθώς και στη ζωντάνια των νεότερων ισχυρών ευρωπαϊκών λαών. Γι’ αυτό ―θα το επαναλάβω μ’ αυτή την ευκαιρία― θα πρέπει οι κλασικές γλώσσες να ξαναπάρουν μια ουσιαστική θέση στην ευρωπαϊκή παιδεία και εκπαίδευση παράλληλα με τη διδασκαλία όλων των σύγχρονων ευρωπαϊκών γλωσσών. Το μήνυμα τού «ευρωπαϊκού έτους γλωσσών» που γιορτάζουμε σήμερα είναι να γίνουν περισσότερο γνωστές σε περισσότερους ανθρώπους εντός και εκτός τής Ευρώπης όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες, αλλά θα μου επιτρέψετε να προσθέσω ότι αυτή η στροφή προς τη γλώσσα πρέπει να γίνει η αφορμή για μια ευρύτερη γνωριμία και με τις γλώσσες μεγάλων λαών (Κίνα, Ιαπωνία, Ινδίες) πέρα από τα σύνορα τής Ευρώπης.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ
